Academia.eduAcademia.edu
D e p a r t a m e n t o d e H is to r ia d e l A r te “ D ie g o V e lá z q u e z ” C e n t r o d e E s t u d io s H i s t ó r i c o s . C .S .I .C . V I I J o m a d a s d e A r te H IS T O R IO G R A F ÍA D E L A R T E E S P A Ñ O L E N L O S S IG L O S X IX Y X X M a d r id , 2 2 - 2 5 d e n o v ie m b r e d e 1 9 9 4 A C T A S , M a d r id , 1 9 9 5 A R T E Y A R Q U E O L O G ÍA : L A L A R G A H IS T O R IA D E U N A S E P A R A C IÓ N ' M A R G A R IT A D ÍA Z -A N D R E U D p t o . d e H i s t o r i a A n t i g u a y A r q u e o l o g í a , C .S .I .C . L a d efin ició n d e la arq u e o lo g ía co m o u n a d isc ip lin a h is tó ric a es rela tiv am en te reciente. S u m ism a co n sid eració n en el sig lo X IX co m o aq u ella cie n cia q u e e s tu d ia b a las o b ras d e arte y d e la in d u stria b ajo el ex clu siv o asp ecto d e su an tig ü ed a d (P eiró y P a s a m a r A lz u ría 1991: 146) es in ­ d ic ativ a y ex p lica su in ten sa relació n co n el estu d io d e las m an ife sta cio n e s artísticas. L a im p o r­ ta n c ia en el análisis d el p as ad o d e los resto s m o n u m en tales y d e lo s o b jeto s d e cierto v a lo r es té ti­ co h izo q u e fu era la A cad em ia d e B ellas A rtes d e S an F e m a n d o ju n to c o n la d e la H is to ria la q u e o rg an iza ra el estu d io d e lo an tig uo . S e era ad em ás arq u eó lo g o p o r lo g en eral sin h a b e r re alizad o n u n ca u n a excav ació n , cen tran d o la in v estig ació n e n tem as q u e h o y n o d u d aría m o s en co n s id e ra r co m o d e h isto ria d e arte, tales co m o p o r eje m p lo en el ca so d e l cated rático d e a rq u eo lo g ía árab e y arq u eó lo g o del C e n tro d e E stu d io s H istó rico s, M an u el G ó m e z M o ren o , “el R en ac im ie n to en C astilla” (G ó m ez M o ren o 1925). E n sentido co n trario fu ero n lo s an ticu ario s en la se g u n d a m itad d el sig lo X IX y a p a rtir d e 1 900 los arq u eó lo g o s lo s co n se rv ad o res d e to d o s lo s m u seo s estatales inclu id o s lo s q u e m o stra b an o b ras d e arte. L a co n sid era ció n d e Jo h an n es Jo ac h im W in ck elm an n (1 7 1 7 -1 7 6 8 ) co m o el p a d re d e los es­ tu d io s d e arte clásico y d e los d e arq u eo lo g ía es m u y sig n ificativ a d el o rig en d e am b as d iscip li­ nas. S u o b ra d e 1 764 so b re H isto ria d e las artes d el d ib u jo en tre lo s an tig u o s co n stitu y e , seg ú n B ian ch i B an d in elli (1982 : 17), el acta d e n ac im ien to d e la m o d e rn a arq u eo lo g ía , cu y o in terés se aleja d e lo s estu d io s an ticu ario s p red o m in an tes h as ta en to n ce s y se ce n tra en e l es tu d io del arte clásico . L a a rq u eo lo g ía se co n v ie rte p u e s en u n a su m a d e H is to ria d el A rte y F ilo lo g ía , el estu dio d e las m a n ifestacio n es artísticas clásicas co tejad o co n la in fo rm ac ió n p ro v en ie n te d e las fuen tes. P ro p o n e, p o r otra p arte , u n co n ju n to d e p recep to s b ásico s p a ra la H is to ria d e l A rte en los q u e d o m in a p o r co m p le to la v is ió n artística y estilística d e la B elleza. E s ta se h a lla su p ed ita d a a la co n tem p la ció n d irec ta d e u n a serie d e o b ras d e arte g rieg as en las q u e c o b ra u n a im p o rtan cia p rim o rd ia l la escu ltu ra so b re la p in tu ra (R ip o ll L ó p ez 1993: 89). 1 E s t e tr a b a j o s e i n c l u y e e n e l p r o y e c t o f in a n c ia d o p o r l a C o m u n id a d d e M a d r id c o n e l t ít u lo “I c o n o g r a f í a P e n in s u ­ la r P r e r r o m a n a e n l o s M u s e o s d e l a c o m u n id a d d e M a d r id ” , c o n e l n ú m e r o P B - H 0 1 8 / 9 1 . 152 M A R G A R IT A D ÍA Z -A N D R E U E n E sp a ñ a la o b ra d e W in k e lm a n n n o lleg a a alcanzar, sin em b arg o , u n a am p lia d ifu sió n, a p e sa r d e q u e su o b ra p rin cip al c o n o zc a u n a trad u cc ió n al castellan o , la rea liza d a p o r D ieg o A n ­ to n io R ejó n d e S ilv a y q u e es tá d u ran te v id a d e C am p o m an e s (1 7 2 3 -1 8 0 3 ) a m a n o d e cuan to s la q u ie ra n em p lear (M o ra 1993: 100). L u eg o , en el siglo X IX , serán las tra d u c cio n es realizadas al fran cés o italian o las m á s co m p re n sib le s a n u es tro s p o co g erm a n o h ab lan tes arq u eó lo g o s esp añ o ­ les. L as ideas d e W in k e lm a n n lleg a n asim ism o a través d e la o b ra d e M en g s. E n cu an to a su in ­ flu en c ia h a y d is p a rid ad d e o pin io n es. M ien tras q u e M erced es A g u ed a (1 98 9: 5 0 ) afirm a q u e ‘su ap o rta ció n a la c u ltu ra arq u e o ló g ic a es p añ o la fu e cap ital, in tro d u cien d o la h isto riz ació n de la an­ tig ü e d a d clásica en ten d ien d o co m o tam b ién lo h ab ía h ec h o W in ck elm an n , q u e la h isto ria d e los m o n u m en to s se id e n tificab a c o n la h is to ria m is m a d e la civ iliza ció n ” , o tro s auto res n o o p in a n igual. L a p o stu ra co n traria la re p re sen ta Jo sé B eltrán F o rtes (1987: X I), q u ie n n ie g a la in tro d u c­ ció n e n la E sp añ a d el siglo X IX d e las tend en cias w in c k elm an ian as y filoló gicas. C olo cán d o n o s e n u n a p o stu ra in te rm ed ia p arec e n ecesario ad u cir q u e al m en o s las últim as, las filoló gicas, sí se in tro d u je ro n d e alg u n a m a n e ra d e m a n o d e E m il H ü b n er, q u ie n , sig u ien d o los p aso s d e M o m m sen , a su v ez in flu y ó en arq u eó lo g o s esp añ o les co m o e l m ala g u eñ o M an u el R o d ríg u e z de B erlan g a (R o d ríg u e z O liv a 1991). H ü b n e r tam b ién in clu y e las o b ras d e arte e n sus estudios, tan to en su trab ajo p u b lic ad o en 1868 titu lad o “D ie an tiken B ild w e rk e in M ad rid ” , co m o , pero en m u c h o m e n o r g rado , en el d e 1888 so b re la “A rq u eo lo g ía d e E sp a ñ a ” . E s sign ificativ o, p o r o tra p arte , q u e co la b o rara en el M u se o d el P rad o , estu d ian d o y catalo g a n d o los fo n d o s d e la co ­ le cció n d e escu ltu ra clásica (L eó n 1993: 1-2). S in ser p o r tan to en E sp a ñ a ta n in flu y en te W in ck elm an n y sien d o m ás im p o rtan te la fig u ra de M en g s, lo q u e es cierto es q u e g ran can tid a d d e in telectu ales d el sig lo X IX se d ed icaro n tan to a la h is to ria d el arte co m o a la arq u eo lo g ía. E l p rim er ejem p lo a citar es el d e Ju an A g u stín C eán B e rm ú d e z (1 7 4 9 -1 8 2 9 ). E ste p in to r y am ig o d e Jo v ellan o s llegó a trab ajar en el taller d e M engs. F u n d ó la A cad em ia d e B ellas d e S ev illa p ero en su ú ltim a etap a m a d rileñ a co n c en tró sus activi­ d ad es e n la d e la H is to ria (C lisso n A ld a m a 1982). E scrib ió p rin c ip alm en te so b re h is to ria d el arte, au n q u e su o b ra p o stu m a se titu ló “ S u m ario d e las an tig ü ed ad es ro m a n a s q u e h ay en E sp añ a ” , a lo q u e se añadía, eso sí, “en esp ec ia l las p erten ecien tes a las B ellas A rte s” . C eán B erm ú d e z co n ­ ce b ía e s ta o b ra co m o la q u e d eb ía d e p rece d er a las y a escritas p o r él so b re tem as m ás m od ern o s (C e án B erm ú d ez 1 8 3 2 :1), in clu y e n d o a sí los estu d io s d e la an tig ü ed a d co m o u n p rim e r cap ítu lo d e la h is to ria del arte. L o s cam bio s q u e a lo la rg o d el sig lo X IX llev arán en ú ltim o té rm in o a la d efin itiv a sep ara­ ció n d e arte y arq u e o lo g ía serán d e d istin ta env erg ad u ra. L a b ú sq u ed a d e los o ríg en es d e la n a­ ció n llev a al in terés p o r aq u e llo q u e d esd e el p rin c ip io d iferen ció a ca d a E s ta d o eu ro p eo d e sus v ecin o s, lo q u e p o te n cia la a te n ció n a las ép o cas c ad a v e z m ás rem o tas h asta lle g ar a la p reh isto ­ ria. E l d esarro llo d e lo s estu d io s p reh istó ric o s n o h a b ría sid o a p e sa r d e ello p o sib le sin el p rev io d e la g eolo gía, q u e h iz o fac tib le la co m p ro b a ció n estratig ráfica d e la o rd en ac ió n relativ a d e los o b je to s — y p o r tan to d e su cro n o lo g ía— o b te n id a p o r m ed io s tip o ló g ico s. P aralelam en te a es ta e v o lu ció n la alta co n s id erac ió n d e la ép o ca clásica — so b re to d o la ro m a n a— co m ien za a su frir u n m en o sca b o p o r lo q u e rep re se n ta d e b a se co m ú n — y p o r tan to n o o rig in al, n o ex clu siv a— a g ran p arte del co n tin e n te eu ro p eo , lo q u e se su b ra y ará en el p rim e r te rcio d el sig lo X X . L a h isto ­ r ia d e l arte tam b ién p res en ta cam b io s q u e en p arte h an sid o refle jad o s en R ip o ll L ó p ez (1993: 9 0 ) p o r la in flu en c ia d e auto res co m o A lo is R ieg l (1 8 5 8 -1 9 0 5 ), H en ri F o cillo n (1 88 1 -1 9 4 3 ), H ein ric h W ó lfflin (1 8 6 4 -1 9 4 5 ) y Ja co b B u rck h ard t (1 81 8 -1 8 9 7 ). T o d o esto v ie n e aco m p añ ad o p o r u n a reo rg an izac ió n d e la in frae stru ctu ra científica, en la q u e o cu p a u n lu g a r d estacad o la h is to ria co m o d i s c i p l i n a esen cia l en la v erte b ració n d el E stad o -n ació n . A R T E Y A R Q U E O L O G ÍA : L A L A R G A H IS T O R IA D E U N A S E P A R A C IÓ N 153 P erso n alicem o s lo s ele m en to s esb o za d o s en el p árrafo an terior. T ras fig u ras in term ed ias, co- m o ]fl d e B a s il io S e b astián C aste llan o s d e L o sa d a (1 8 0 7 -1 8 9 1 ), d el q u e lu e g o h ab larem o s, v e ­ m o s u n elem en to n u ev o q u e ap a rece a m e d ia d o s d el sig lo X I X , la in c lu s ió n d e los e s t u d i o s p re ­ h istóricos en la o b ra d e auto res q u e se d ed ican a la h is to ria d e l arte, estu d io s q u e to d a v ía n o co n tem p la n — o só lo co m o ex ce p ció n — tra b ajo s d e cam p o. E ste será el caso d e T u b in o . F ran ­ cisco M a ría T ub in o (1 8 3 4 -1 8 8 8 ), p erio d ista, so ld a d o en A fric a y fu n d ad o r y d irec to r d e d iv ersas rev istas, acad ém ico n u m e rario d e la A cad em ia d e S an F e m a n d o d es d e 1877, d ed ic ó sus esfu er­ zos tan to escrib ir so b re M u rillo y P a b lo C é sp ed e s co m o so b re lo s ab o ríg e n es ib é ric o s (R ev u elta T u b in o 1989). D e su actitu d es b u e n a m u e stra e l aco n tece r d e la “R e v ista d e B ellas A rte s” , fu n ­ d a d a p o r él m ism o en 1866 y cu y o su b títu lo será “A rq u eo lo g ía , P in tu ra, M ú sica, E scu ltu ra y A r­ q u itectu ra” , rev ista q u e sig n ificativ am en te tras el n ú m e ro 5 2 se lla m a “R ev is ta d e B ellas A rtes e h is tó rico -arq u eo ló g ica” . Si en el p rim e r ejem p la r afirm a q u e se p ro p o n e “en la serie d e n uestros trab a jo s con sid erar e l arte, an te to d o ,co m o u n o d e lo s v ario s m e d io s,d e q u e el h o m b re p u ed e v a­ le rse p a ra el p erfec cio n am ien to d e su co n d ic ió n fís ic a y m o ra l” , e n e l 5 2 dice q u e “la re v is ta ... h a sid o q u iz ás el p rim er ad alid q u e h a ten id o E sp a ñ a la arq u eo lo g ía p reh istó rica, ra m o d e la cie n cia tan cultiv ad o en o tras n acio n es, aq u í tan d escu id ad o ” (R u ed a M u ñ o z S an P ed ro 1991). S in em b arg o , com o in d ica A y arza g ü en a (1994: 4 4), a p artir d e 1877 (q u izá p o r su en tra d a en la A ca d e m ia d e S an F em a n d o ) p ie rd e to d o interés p o r la p reh isto ria, co n ce n tran d o sus esfu erzo s en trab ajo s m á s m od ern o s. U n p as o m ás h a c ia el arq u e ó lo g o tal co m o lo en ten d em o s h o y en d ía será el d e G e o rg e B o n so r (1 85 5 -1 9 3 0 ), p in to r d e n acio n alid ad b ritán ica p ero d e m a d re fran cesa y o tra d e las g rand es figu ras d e la arq u eo lo g ía esp añ o la. S e licen cia e n B ellas A rtes y v ie n e a E sp a ñ a a p in ta r e n 1879. T ras fijar su res id en cia en C arm o n a se u n e a u n g ru p o d e aficio n a d o s a las an tig ü ed ad es co n lo s q u e y a se h alla realiza n d o trab a jo s d e ca m p o en 1883. A la arq u eo lo g ía d ed icará la m a y o ría de sus esfu erzo s d esd e es e m o m en to , au n q u e sig u e ex p o n ien d o sus cu ad ro s d e asu n to s o escen as esp añ o las e n varias ciu d a d es b ritánicas. P ero esto s dos ú ltim o s auto res citad o s n o se en c u e n tran im b u id o s sino ta n g en cia lm en te en la esfera d e u n o de lo s m a y o res cam b io s q u e se p ro d u ce n e n el sig lo X IX y q u e llev ará n a la p o stre a la sep aració n de am b as d iscip linas: la in stitu c io n aliza ció n d el co n o cim ien to . E l siglo X IX su ­ p o n e el in icio de la co m p artim en tac ió n d e l sab er en d isc ip lin as d iferentes, rea lizad o a trav é s d e la p ro fesio n alizació n . L a crec ien te im p o rta n cia d el E sta d o en el sis tem a p o lítico o b ü g a a esp eciali­ zar a lo s fu tu ro s g esto res p a ra q u e p u ed an m a n ejar su ap arato b u ro crático . E s to llev a a la apari­ ció n d e n uev as escu elas e n las q u e p ro g res iv a m en te el ra n g o d e en señ an z as im p artid as q u ed a lim itad o a u n a p arce la d el saber. E n E sp a ñ a el p ro ce so d e in icio d e la p ro fesio n aliza ció n n o d a co m ien zo h as ta la m u e rte d e F em a n d o V II y h as ta q u e el p aís se n o rm aliza en 1840 al fin aliz a r la p rim era g u e rra carlista. E n este m o m en to el E s ta d o se en c u e n tra y a co n d iv e rso s m u se o s fo rm ad o s, cu y as co leccio n es p ro ­ v ien en d e la su p resión d e las ó rd en es relig io sas, ad em ás d e b ib lio tec as y arch iv os. E s n ecesario p o r tan to fo rm ar a esp ecialistas q u e los dirijan. D ejan d o d e u n lad o a la u n iv e rs id ad serán, si­ g u ie n d o el m o d elo fran cés, las escuelas su perio res las q u e se en c arg arán d e llev ar ad elan te esta reform a. E n la F a cu ltad d e F ilo so fía y L etra s cre a d a en 1845 n o se estu d ia n i arq u eo lo g ía ni arte, au n q u e e n 1887 en tre las asig n atu ras d e d o cto ra d o h a y a u n a titu la d a “E sté tic a” . T ras la fracasad a te n tativ a d e 1855 d e fo rm ar u n a E scu ela d e A n tig ü e d ad es (P eiró 1990: 121), se in a u g u ra en 1856 la E sc u ela S u perio r d e D ip lo m ática y en 1858 se cre a el C u erp o F acu ltativ o d e A rch iv ero s y B ib lio tecario s. P a rece n ecesario re sa ltar q u e lo s A n ticu ario s to d a v ía n o se in c lu y en en e l cuerpo, a p e sa r d e q u e d esd e u n p rin c ip io en la E sc u ela se im p arte la as ig n atu ra d e “A rq u e o lo g ía, N u ­ 154 M A R G A R IT A D ÍA Z -A N D R E U m ism átic a y P ale o g rafía” y d e q u e p o r lo m en o s d esd e 1864 ex iste la c áted ra d e H is to ria d e las B ellas A rie s en los tiem p o s an tig u o s, E d ad M ed ia y R en acim ien to , d e c u y a asig n atu ra es res p o n ­ sab le J u a n F a cu n d o R iañ o y M o n tero . S ó lo tras la creació n d el M u se o A rq u eo ló g ic o N acio n a l en 1867 el cu erp o p a sará a d en o m in arse d e A rch iv ero s, B ib lio tecario s y A n ticu ario s. S erán lo s an ticu ario s lo s q u e p o r ta n to d irig irán los m u seo s p ro v in c ia le s en lo s q u e se in c lu ­ y e n las B ellas A rtes, q u e u n en e n o ca sio n e s e n su n o m b re las d o s v ertien tes d e su co n te n id o (p or eje m p lo el M u se o P ro v in c ia l A rtístico -A rq u e o ló g ic o d e M u rcia crea d o en 1866, y en el q u e, eso sí, los o b je to s arq u eo ló g ico s se h allab an en el p is o b ajo y las p in tu ras y escu ltu ras en el alto (S an z P a s to r 1990: 4 1 8 )). S in em b arg o serán artistas (y n o h is to riad o res d el arte n i arq u eó lo g o s) lo s q u e d irig irán en e l sig lo X IX e l M u se o d el P rado. L a cierta co m p atib ilid ad q u e m u e stran los intelectu ales en el estu d io d e las d o s d iscip lin as resid e en q u e am bas se d irig en al an álisis d e o bjeto s co n u n v alo r añ ad id o p o r su an tig ü ed a d — en el ca so d e lo s arq u eo ló g ic o s— y p o r su estética — en lo s artísticos— o p o r am b as co sas a la v ez. E jem p lo d e es ta sim u ltan eid a d in v e stig ad o ra fu ero n p o r u n a p arte, y co m o y a h em o s visto, las fig u ras d e p erso n aje s en p arte ajen o s a la in stitu cio n alizació n — en el se n tid o d e q u e no se g an aro n e l su sten to p o r su p ro fes ió n d e an ticuario s— co m o los m e n cio n ad o s d e T u b in o y B on sor, y p o r la o tra d e aq u é llo s q u e sí en tra ro n en el m e can ism o in s titu cio n al co m o C astellano s, R ia ñ o y M élid a. C o m o in d ic an lo s estu d io s historio g ráfico s realiza d o s e n o tros p aíses, E sp añ a no se h alla b a aislad a en es ta situ ació n , y a q u e, p o r ejem p lo, co m o ex p lica G ly n D an iel (19 87: 78), la o rg an iza ció n de lo s tres d ep artam en to s d e antig ü ed ad es cread o s en 1860 en e l M u se o B ritán i­ co — an tig ü e d ad e s o rien tales, g rie g a s y ro m a n a s— d escan s ab a so b re la b ase d e la arq u eo lo g ía d e l arte. L a s co leccio n es estab an “d iv id id as en d o s secciones: es cu ltu ra (q u e in c lu ía in sc rip cio ­ n es y v es tig io s arq u itectó n ico s) en el p is o b ajo , y en el p rim ero lo s v estig io s m e n o res d e cual­ q u ie r n a c ió n o p erio d o , tales co m o v aso s y terracotas, b ro n ces, m o n e d as y m e d allas y artículos d e u so p erso n al y d o m é stic o ” . P e ro v o lv a m o s al caso español. B a silio S eb astián C aste llan o s d e L o sa d a (1 80 7 -1 8 9 1 ) p arec e h a b e r sid o el p rim e r d o cen te de a rq u e o lo g ía en E spaña, p u e s h a c ia fin ales d e lo s añ o s v ein te y en lo s trein ta d e la c en tu ria p asad a im p arte es ta asig n atu ra e n el C o le g io U n iv ersal d e H u m an id ad es y en el A ten eo (R u iz C ab riad a 1958: 2 08 ). E s p o ste rio rm en te an ticu ario d e la B ib lio tec a N acio n al y m ie m b ro d e la secció n d e n u m is m átic a tras la creac ió n d el M u se o A rq u eo ló g ico N a cio n al en 1867. E n su caso u n e estu ­ d io s d e la m ás d iv e rs a ín d o le c o n alg u n o so b re arte co m o el d ed ic ad o a M u rillo y v ario s a ar­ q u eo lo g ía, co m o su ca tá lo g o d el M u se o d e M e d alla s y A n tig ü e d ad es d e la B ib lio te ca N acio n al. A d em ás el to m o IH d e su “C o m p e n d io elem e n ta l d e A rq u e o lo g ía ” p u b licad o en 1844-45 se titu ­ la “A rq u eo lo g ía artística y m o n u m en ta l” (B alil Illan a 1991: 58). O b ra sem e jan te en su co n c ep ­ ció n será la d e P ed ro d e M ad raz o , “M an u al d e A rq u e o lo g ía A rtís tica” cu y a red a cc ió n co m ien za p o r en co m en d a ció n d e la R ea l A ca d em i a d e la H isto ria e n 1877. Ju an F ac u n d o R ia ñ o y M o n te ro (1 8 2 9 -1 9 0 1 ), cated rático d e H isto ria y B ellas A rtes en la E s­ cu ela S u p erio r d e P in tu ra en 1861 y d es d e 1864 d e H isto ria d el A rte en la d e D ip lo m ática, in d i­ v id u o d e n ú m e ro d e las R e ales A ca d em ias d e B ellas A rtes y d e la H istoria, a p e sa r d e co n ce n tra r sus tra b ajo s en estos tem as, será co rres p o n d ie n te d e d el In stitu to A rq u eo ló g ico d e B erlín y d e R o m a y e n 1878 se le e n c a rg a la crea ció n y o rg an izació n d el M u se o d e R e p ro d u cc io n es A rtísti­ cas en el q u e lo s v aciad o s en p arte co rresp o n d e n a o b ras d e la an tig ü ed a d clásica. P o r o tra parte, co m o cu rio sid ad , h ab ría q u e a p u n ta r q u e ju n to a sus m ú ltiples escrito s so b re arte se encuen tra, co m o ex ce p ció n , su an u n cio d el h alla zg o p reh istó rico d e C ie m p o zu elo s p u b licad o en el to m o X X V d el B o le tín d e la R e al A c ad em ia d e la H istoria. A R T E Y A R Q U E O L O G ÍA : L A L A R G A H IS T O R IA D E U N A S E P A R A C IÓ N 155 Jo sé R a m ó n M é lid a y A lin ari (1 8 5 6 -1 9 3 3 ) estu d ia en la E scu ela S u p erio r d e D ip lo m ática. T m b a ja en el M u se o A rq u eo ló g ic o N acio n al, in stitu ció n d e la q u e m á s ta r d e s e r á d ir e c to r , d e s ­ p u é s d e h a b e r ejercid o co m o tal en el d e R e p ro d u cc io n es A rtísticas, lo q u e co m p atib iliz a d e 1912 a 1927 c o n su carg o d e cated rá tico d e arq u eo lo g ía clásica en la U n iv ers id ad d e M ad rid . E s ac a­ d ém ico d e la R e al A ca d e m ia d e S an F e m a n d o d esd e 1899 y la d e la d e H isto ria d es d e 1906. A u n q u e la m a y o ría d e sus p u b licac io n es tratan so b re arq u e o lo g ía, ta m b ién lleg a a d is erta r sobre la “ S ig n ificació n d el G reco y su in flu en c ia en la p in tu ra e sp añ o la ” o “E l arte an tig u o y el G rec o ” y en 1882 lo en co n tram o s en tre lo s m iem b ro s d e la E x p o sic ió n d e A rte retro sp ec tiv o H isp an o P o rtu g u és celeb rad a en L isb o a. P e ro M élid a, ig u a l q u e v eíam o s en B o n so r, y a p erten ece a u n a g en era ció n d e arq u eó lo g o s q u e v an in clu y en d o en sus h aceres lo s trab ajo s d e cam po . A p a rtir d e 1906 fo rm ará p arte d e l eq u ip o q u e e x ca v a la c iu d ad celtib é ric a d e N u m an c ia, q u e d irig irá d esde 1912. A u n q u e u n o d e lo s p ilares q u e cau san a la p o stre la sep ara ció n e n tre arte y arq u eo lo g ía, los estu d io s p reh istó rico s, co m ien z an a d esarro llarse en la se g u n d a m itad d el siglo X IX , n o se lleg a­ rá n a im p o n er, co m o v erem o s, h as ta lo s años d ie z y v ein te d el sig lo sigu ien te, y esto n o sólo a n iv e l in stitu cio n al en el caso d e E s p añ a, sin o ta m b ié n en el d e la in tro d u cció n d e u n a cie rta siste m aticid ad en los tra b a jo s d e cam p o . E n esta é p o c a in term ed ia, p o r tan to , to d a v ía sig u e ten ien d o g ran p es o la co n c ep ció n d e la arq u e o lo g ía co m o la cie n cia d e lo s o bjeto s an tig uo s, lo q u e h ace q u e las ex cav acio n e s arq u e o ló g icas seán aú n m u y escasas, to d a v ía se p ro p o n g a n d atacio n es in a ­ d ecu ad as p ara los n u ev o s o bjeto s y q u e te n g an u n a m a y o r p u b licid ad lo s q u e se co n sid eran co n u n v alo r artístico. E l m u n d o ib érico es b u e n a m u e stra d e lo d ich o . A los m a teriale s d e las escasas ex c av acio n es realizad as — A lm e d in illa en C ó rd o b a y C ab re ra d e M ataré— se p ro p o n e erró n ea­ m e n te u n a cro n o lo g ía ro m an a. T am b ié n las estatu as q u e co m ie n za n a ap are cer a p artir d e la d é­ ca d a d e lo s trein ta d el sig lo X IX en la p ro v in cia d e A lb acete, en el lu g a r llam a d o C e rro de los S an to s (F ern án d ez d e A v ilés 1949), se in terp reta n a p a rtir d e lo s sesen ta co m o v isig o d as o eg ip ­ cias. L as ex cav acio n e s q u e allí se h a ce n b u sca n m á s la o b ra d e arte q u e el co n tex to al q u e se asocian. P o r ello lo s estu d io s so b re ellas realiza d o s se cen tran m ás en d es crib ir las p ie zas d esde u n p u n to d e v ista esté tico q u e en estu d ia rlas e n su co n ju n to arq u eo ló g ico . E n este am b ien te se en tien d e m e jo r la reac ció n d e P ierre P arís an te la D am a d e E lch e, q u e p a ­ re ce m ás p ro p ia d e u n h isto riad o r d el arte q u e d e u n arq u eó lo g o . E l d es cu b rim ien to d e e s ta escu l­ tu ra se co n sid e ra co m o u n h allaz g o c o n v alo r artístico m ás q u e arq u eo ló g ico en sí. E s v erd ad , sin em b arg o , q u e lu e g o se p la n tea rá y realiza rá u n a ex ca v ac ió n e n el y ac im ien to ay u d ad o p o r A lb ertin i, p ero éstas se lo calizan “en u n lu g a r q u e P ed ro Ib arra [eru d ito ilicitano ] h ab ía señ alado añ os antes, p u es sab ía la ex isten c ia d e u n m o saico ” (R am o s F ern án d ez 1975: 4 9). N o se d edican p o r tan to a in v e stig a r so b re el co n te x to en el q u e se h ab ía h a llad o a la D am a, q u e seg ú n su p ri­ m e r co n o ced o r, Ib arra , se e n c o n trab a en el em p la za m ien to d e las m u ra llas d e Illici (R am o s F e r­ n án d ez 1975: 110). L a im p o rtan cia d a d a a la estética so b re el c o n tex to q u ed a re fren d ad a al escu ­ ch a r las m ism as p alab ras d e P ierre P arís, q uien afirm a q u e es tá “firm em en te co n v en c id o q u e los h is to riad o res del arte an tig u o so n in ju sto s co n E s p añ a” . A u n q u e a co n tin u ació n añ a d e q u e “ja m á s h ab la n d e ella, n u n c a se d eja u n esp acio p eq u eñ o a lo s ib e ro s en lo s lib ro s d e arq u eo lo ­ g ía” (París 1903: V I). L a sen sib ilid ad artística se h alla p res en te en su ex p licac ió n so b re el p rim er en c u en tro co n el b u sto : “E n casa d el D r. C am p ello , e n la su av e lu z d e l cu a rto b ajo , v i la D am a d e E lch e, n o d e u n a b e llez a clásica, n i d e g rac ia sedu cto ra, p u es to q u e sus trazos n o son reg u lares ni atray en tes, sin o su p e rio r a lo b ello y m u c h o m á s q u e g racio so s; era, en fin, el id eal rec o b rad o d e los artistas ibérico s ig n o rad o s. D io sa y R e in a p o r la a lta m a je sta d d e su p o rte y d e su cara, p o r los lien zo s au stero s y lo s p es ad o s ad o rn o s o p o r la au d ac ia d e u n fra n co realism o , sim p lem e n te u n a 156 M A R G A R IT A D ÍA Z -A N D R E U g ran S eñ o ra retra ta d a d e l n atu ra l e n el esp le n d o r d e los ado rn o s, ¿q ué im p o rtab a ? L a o b ra m aes­ tra se rev elab a a m í e l p rim ero , ciertam en te d eslu m brante: e ra n ecesario co n q u istarla, m i p lan se p rep arab a m ien tras la a d m ira b a e n silen cio ” (P arís 1907, cit en R u iz 1993: 192). T o d av ía en las p rim eras d éc ad as d e es te sig lo co n tin ú a la co n sid era ció n la arq u eo lo g ía so b re to d o la clásica, m e n o s la p reh istó rica, co m o v erem o s— co m o u n a su erte d e estu d io del A rte clásico . P o r ello c u a n d o en 19 10 se crea e l C en tro d e E stu d io s H istó ricos d en tro d e la Ju n ta p a ra la A m p liació n d e E stu d io s (JA E ), e n é l se in c lu y e n las seccion es de, p o r u n a p arte, A rq u eo ­ lo g ía y A rte M e d ie v a l es p añ o les y, p o r otra, d e A rte (A n a s A n g lés 1994: 70). L o s colab o rad o res d e es ta sección, co m o M an u el G ó m e z M o re n o o L eo p o ld o T o rre s B alb ás so n b u en a m u e stra d e la co n e x ió n en tre arte y arq u eo lo g ía. O tro s co m o J u an C ab ré A g u iló in d icarán el v iraje h ac ia u n a fo rm a m á s p u ra d e esta ú ltim a d iscip lin a. C o m o h e adelan tad o , el cism a en tre lo s estu d io s artísticos y arq u eo ló g ico s co m ien za en los añ o s v ein te d e este siglo. B ia n ch i B an d in elli (1982: 15 y 23) afirm a q u e “L a arq u eo lo g ía h a su­ frido, en lo s ú ltim o s cin c u e n ta año s, y en esp ec ia l en el ú ltim o cuarto d e siglo, p ro fu n d as trans­ fo rm ac io n e s en su m é to d o y en su s fin e s (...) L a arq u eo lo g ía d eb e a los ex p erto s en p reh isto ria y p ro to h istó ria el h a b e r re n o v a d o y p ro fu n d iza d o , en este cam p o, su p ro p io m éto d o y sus pro pias fin alid ad es ” . E l cism a y a h a b ía ten id o en E s p añ a u n p re ced en te, la creació n en 1912 d e la C o m i­ sió n d e In v estig acio n e s P a le o n to ló g ic as y P reh istó ricas d ep en d ien te d e la JA E . P ero co m o v e­ m o s, lo q u e esto in stitu cio n aliz a es el estu d io d e las ép o ca s m á s an tig uas p o r p arte n o d e h isto ­ riad o res sin o de esp ecialistas p ro v e n ie n tes d e las C ien cias N atu rales, te m a tam b ién interesan te p o r sí m ism o y c o n raíz e n el sig lo X IX p ero en el q u e p o r razo n e s d e esp ac io y co h eren cia arg u m e n ta l n o v am o s a p ro fu n d iza r. E l p rin cip io d el fin al d e es ta situació n lo co n stitu iría e n 1922 la c rea ció n d e la p rim e ra c áted ra e n E sp a ñ a d ed ic ad a a esta d iscip lin a q u e se in c lu irá en la F a cu l­ ta d d e F ilo so fía y L etras — y n o en la d e C ie n cias— , la cá te d ra q u e o cu p ará H u g o O b erm aier. E sp a ñ a sig ue sin ser u n a e x c e p ció n en es ta u n ió n en tre arte y arq ueolo g ía, co m o m u estran ejem p lo s d iv erso s c o m o la re v is ta n o rtea m eric an a q u e p o r aq u ello s años — lo s v ein te— se estab a p u b lican d o , A rt an d A rc h ae o lo g y , la m ism a actitu d y a c o m en tad a d e P ierre P arís, elem en to s q u e in c lu s o q u e to d a v ía h o y en d ía h a n d eriv a d o co m o h eren c ia en la o rg an izació n d e alg u n as insti­ tu cio n es, co m o p o r ejem p lo , la d e la F a cu ltad a s í llam ad a de A rtes de la U n iv ersid ad de South a m p to n en G ran B retañ a, q u e in c lu y e el D ep artam en to d e A rq u e o lo g ía — au n q u e sus alum nos y a n o e stu d ie n n ad a d e e s ta ú ltim a d isciplin a. L a c a u sa d e la se p aració n d efin itiv a entre arte y arq u e o lo g ía resid e p u es e n do s tip o s d e facto ­ res, u n o técnico , el y a m e n cio n ad o de la p ro g resiv a in tro d u cció n de las labo res de cam p o co m o h erram ie n ta fu n d a m e n ta l d el trab a jo arq u e o ló g ico y q u e en lo s años v ein te se p o p u lariza co n el m é to d o W h ee ler (G u id i 1988: 55); y u n seg u n do , m á s im p ortan te, la ad o p ció n d e u n a p ersp ecti­ v a te ó ric a ap are cid a e n la d is cip lin a an tro p o ló g ica en el cam b io de siglo, el m éto d o h istóricocultu ral. L a in tro d u cció n d e es te m é to d o en la arq u e o lo g ía e sp añ o la co n v ierte el o b je to d e anáfi­ sis el es tu d io ex h au stiv o d el o b je to en sí y e n su rela ció n co n otros, to m an d o u n a im p o rtan cia p rin cip a l su lo c aliza ció n g e o g rá fic a C o m o co n secu en cia el v alo r artístico se co n v ierte en u n ele m e n to m á s p erd ie n d o así su im p o rta n cia p rev ia. E sta tra n sfo rm ació n co m en z ará a in v a d ir te ­ rren o s p re v ia m en te tratad o s d es d e u n p u n to d e v ista artístico. E l ejem p lo m á s claro d e esto se en ­ c a m a e n la fig u ra d e P ere B o sch G im p era. P ere B o sc h G im p e ra (1 8 9 1 -1 9 7 4 ) e stu d ia F ilo lo g ía y rea liza u n a tesis d o cto ral so b re u n tem a g rieg o . C o n ap en as v ein te añ o s o b tien e u n a p en sió n d e u n añ o d e la JA E p ara u n a estan cia en A lem an ia, d o n d e el q u e ac tu ab a co m o su tu tor, el D r. U lric h v o n W ilam o w itz M o ellen d o rf, F*rofe so r d e F ilo lo g ía clásica en la U n iv e rs id ad d e B erlín , le o rien ta h acia la arq ueolo g ía, h acien d o A R T E Y A R Q U E O L O G ÍA : L A L A R G A H IS T O R IA D E U N A S E P A R A C IÓ N 157 p o r tan to q u e su ap ren d iz aje en es ta d iscip lin a s ea p o r co m p leto g erm á n ico . A su v u elta a E sp a ñ a e n e l c u r s o 1 9 1 2 - 1 3 e s c r ib e u n a t e s is s o b r e e l p ro b le m a d e las cerám icas ib éricas, e n la q u e el ele m en to artístico y a n o se en cu e n tra sin o co n ten id o en los q u e son los o b je tiv o s d e su trabajo, “la clasifica ció n to p o g rá fica y e l estab lecim ien to d e las lín eas g en era les d e la c ro n o lo g ía d e la ce ­ rám ic a ib érica” (B o sch G im p e ra 1915: 51). B o sc h G im p e ra será p o r lo tan to el p rim er arq u eó lo ­ g o m o d e rn o d e E sp añ a. P o r u n a p arte el elem en to artístico d eja d e ser el eje p rin cip al e n sus artí­ culo s p a ra o cu p ar u n a aten ció n eq u ip arab le al res to d e lo s tem as. L e in te res an m á s ah o ra los p aralelo s, la cro n o lo g ía, n o las d isq u isicio n es so b re la estética d e u n a d e te rm in a d a pieza. P o r o tra p arte se em b a rc a en ex c av acio n es arq u eo ló g icas q u e, sin to d a v ía alca n za r el g rad o de rig u ro sid a d al q u e se lleg a rá p o ste rio rm en te, sí q u e su p o n en u n a ap o rta ció n fu nd am en tal. C o m o afirm ab a su d is cíp u lo S erra-R afo ls, “u n d eis en sen y am en ts q u e B o sch im p artí ais seus d eix eb les fo u el de la té cn ic a d e les excav acio n s. C o ses q u e ara en s sem b len ta n v u lg ars c o m el fet d e p o rta r u n diari d 'aq u es t treb alls, u n inv en tari rig o ró s d e les tro b alles i d e llu rs circu jn stán cies, p a ra es m e n t a la p o sic ió estra ü g rá fic a d eis o bjectes d esco berts, la fo rm a , la c o lo ra d o , la co n sis te n cia i altres coses d el m ate ix o rdre, q u e fin s aqu ell m o m en t a p en es h av ie n estat o bserv ad es. A ra e n s sem b le n v u lg aritats, p e ro g aireb é to ta l'a rq u e o lo g ia an te rio r a B o s ch te n ia en co m p te alg u n e s d 'aq u estes dades esen c ials tan sois es p o rád ic am en t i els ex c av ad o res so v in t es lim itav en a rec o llir els o bjectes m é s v isten ts, m és “b o n ic s” , am b p é rd u a lam en ta b le d e la p art m é s im p o rta n t d eis en sen y am en ts q u e es p o d e n d eriv a r d 'u n a e x c a v a d o ” (S erra-R áfo ls en R ip o ll i P e re lló 1977: 12). U n fen ó m en o cu rio so será el h ech o d e q u e si an tes era el arte lo q u e in v a d ía la arq u eo lo g ía, ah o ra e m p ie za a d arse lo co n trario (ten d en cia q u e n o term in a rá p ro sp eran d o ). E n el lib ro p u b li­ cado p o r B o sch G im p e ra en 1929 p ara la E x p o sic ió n In te rn ac io n al d e B arce lo n a y titu lad o “E l A rte en E sp a ñ a ” , in c lu y e co m o tales o bjeto s arq u eo ló g ico s q u e raram en te se p u e d e n co n sid e ra r co m o o b ras d e arte, co m o arp o n es, in d u stria lítica trabajada, sa n d alias de esp arto , etc. U n a acti­ tu d sem ejan te ad o p tarán M artín A lm ag ro B aseh y A n to n io G arc ía y B ellid o añ o s m ás ta rd e en el p rim er to m o d el “A rs H isp an iae” , d o n d e c o n sid eran co m o arte las ru in as d e u n p o b la d o b aleárico o u n cap azo d e cestería (A lm a g ro y G arcía y B ellid o 1946: figs. 86 y 106). D e to d as fo rm as la fig u ra d e P ere B o sch G im p e ra en B a rcelo n a, y en M ad rid a p artir d e 1922 (añ o en q u e o b tien e la cátedra) la d e H u g o O b erm aier, están to d a v ía b a sta n te aislad as en tre to d os los h e red ero s de la trad ic ió n an terior, qu e, sin em b arg o , len ta m e n te v a n m o stra n d o alg ú n cam ­ bio. M an u e l G ó m ez M o ren o (1 8 7 0 -1 9 7 0 ) es b u en rep re se n ta n te d e ésta. P artic ip a d esd e 1900 en la realiza ció n d el “C atálo g o M o n u m e n tal d e E s p añ a” . D esd e su p u es to co m o je fe d e la sección d e A rq u e o lo g ía d el C e n tro d e E stu d io s H istó rico s d e la JA E se co n ce n tra en la p u b ü ca c ió n d e d os v o lú m en es so b re las ig lesias m o zárab es. A p ro v ec h a su cá te d ra d e A rq u e o lo g ía A ráb ig a crea d a en 1 912 p ara im p artir sus leccio n es en u n a m a teria q u e ah o ra en cu a d raría m o s m á s co m o arte, p e ro aú n así se m u e stra lig eram en te p erm ea b le a los n u ev o s aires, y a le d a cie rta im p o rta n ­ cia a la tip o lo g ía c erá m ic a (G ó m ez M o ren o 1911). T am b ié n a é sto s se d eb e la p u b lica ció n d e al­ g un os m o n u m en to s p reh istó rico s, co m o el de la n ec ró p o lis m e g alítica d e A n teq u era. P erten eció tan to a la R ea l A cad em ia d e la H isto ria (d esd e 1917) co m o a la d e S an F e m a n d o (1 942). C om o se d ed u ce d e esta relació n , salvo p o r lo s lev es d etalles referido s, se p u ed e c o n sid era r q u e su p er­ so n alid ad to d a v ía es tá m u y lejo s d e la d e u n arq u eó lo g o m o d ern o . E s ta tra n sfo rm ac ió n sí q u e se p la sm ará en o tro s in v estig ad o res q u e en aq u el m o m e n to estre­ n an su carrera. A n to n io G arc ía y B ellid o (1 9 0 3 -1 9 7 2 ) co m ien za es p e cializán d o se en H is to ria d el A rte, co m o a s í lo m u e stran sus p u b lica cio n es d e lo s años v ein te y su tesis d o cto ra l le íd a e n 1930 so b re C h u m g u e ra . S in em b a rg o en 1931 su ced e a Jo sé R a m ó n M é lid a en su cá te d ra d e A rq u eo ­ lo g ía C lá sic a d e la U n iv ers id ad C en tral d e M ad rid. G arcía y B ellid o co m ien za a in c lu ir en su in- M A R G A R IT A D ÍA Z -A N D R E U 158 v e s t íg a c ió n d e fo r m a h a s ta Cierto p u n to im p o rta n te trab ajo s d e cam p o q u e rea liza rá a p artir d e los años cu arenta: en el ca stro d e C o añ a, en H e rrera d e P is u e r g ü , e n I lllio b íig a , F u e n te s T am aricas, L eó n y en el te m p lo d e C o rd u b a (A rce 1991: 26). S in em b arg o en tre sus o b ras destaca la d e “A rte ro m an o ” , te m a q u e p o co s arq u eó lo g o s tratarían h o y c o n ta n ta p ro fu n d id ad . In stitu cio n a lm en te este ca m b io se refleja en p aso s ta n im p o rtan tes co m o , en p rim er lugar, el d es d o b lam ien to en 1940 en e l re cién cread o C o n sejo S u p erio r d e In v estig acio n e s C ientíficas (C S IC ) d e la rev ista “A rc h iv o E sp a ñ o l d e A rte y A rq u eo lo g ía” p u b lica d a p o r la J A E d esd e 1925. E n el p refacio al v o lu m en el M arq u és d e L o zo z a in d ica q u e “u n a o b ra en tra rá en lo s d o m in io s d e la H isto ria del A rte si su artífice p reten d ió p rin c ip alm en te u n a fin alid ad estética, y en los d e la A rq u eo lo g ía si es ta fin alid a d n o es la p rece d en te” , au n q u e a co n tin u ació n añ ade: “claro es q u e las zo n as in term ed ias so n m u y v astas y e n ellas p o d rán h ac e r sus in c u rsio n es lib rem en te arq u eó ­ lo go s e h is to riad o res d el arte” . E n u n a d e las d o s rev istas resu ltan tes, A rch iv o E sp añ o l d e A r­ q u eo lo g ía, se co n te m p la n ah o ra to d a s las etap as, d esd e las “E d ad es d e la P ie d ra” h as ta la E d ad M ed ia y la E p igrafía. E n seg u n d o lu g ar, la esc isió n o cu rrid a en 1951 en el cen tro q u e p u b licaba am bas rev istas antes m e cio n ad a s, el In stitu to D ieg o V eláz q u ez d e A rte y A rq u eo lo g ía d el C S IC , d el q u e se sep ara el In stitu to d e A rq u eo lo g ía R o d rig o C aro. U n a n u ev a ram ifica ció n en éste será la p ro d u cid a e n 1953, creá n d o se e l In stitu to E sp añ o l d e P reh isto ria, lo q u e e n p arte refleja la to ­ d av ía d is tan cia id e o ló g ica y m e to d o ló g ic a q u e sep ara, a p es ar d e lo s cam b io s, los estu d io s clási­ cos d e lo s p reh istó rico s, esto s ú ltim o s caracterizad o s p o r su casi n u la rela ció n co n la H isto ria del A rte. D e la p ersisten te fid elid a d a la trad ició n estética d e la arq u eo lo g ía es m u e stra el h ech o d e q ue los tra b ajo s d e cam p o n o lle g an a alc an z ar la im p o rtan cia q u e m erecen , so b re to d o e n lo referen te al e stu d io d e las ép o ca s clásicas o p ro to -h istó ricas, in flu id as p o r tan to to d a v ía p o r los estu d io s de tip o artístico. E n fec h a tan ta rd ía co m o 1981 A ran eg u i y P ía (1981: 7 4) d en u n ciab a n que el es­ tu d io d e lo ibérico h as ta en to n ce s n o h ab ía sid o arq u eo lo g ía e n sí, y a q u e “las d isqu isicio nes cro ­ n o ló g ic as d e G arc ía y B ellid o , A . d el C astillo , M a rtín e z S anta-O lalla, A lm ag ro , etc, siem pre h a ­ b ía n e sta d o ap o y ad as en el e s q u e m a d e la seriació n d e las d eco racio n es y las in flu encias q u e ellas d en o tan , “y h ab ía seg u id o u n a m e to d o lo g ía d e estu d io m ás rela cio n ad a c o n la H isto ria d el A rte trad icio n a l q u e co n la A rq u e o lo g ía p ro p ia m en te d ic h a” . E s en esto s ú ltim o s añ o s c u a n d o es ta situ ació n p arec e h ab ers e p aliad o en g ran m edida. N o ex isten sin o co m o ex ce p ció n h is to riad o res d e l arte q u e afirm en es ta r in v estig an d o en arq u eo lo ­ gía. P o r o tra p arte, p o co s d ep a rtam en to s d e A rq u e o lo g ía clásica n o in c lu y e n en la actualid ad e n ­ tre sus m iem b ro s in v estig ad o res alg u n o q u e co n te m p le el trab a jo d e cam p o arq u eo ló g ico en tre sus ob jetiv os. S in em b arg o aú n q u ed a n , in creib lem en te, resto s d e aq u ella y a m arc h ita actitud. T o d a v ía en lib ro s recien tem en te p u b licad o s se p u ed e lee r la cree n cia d el au to r en q u e “las piezas arq u eo ló g icas son d efin id as p o r su cie n cia co m o artísticas” (A lo n so F ern án d ez 1993: 141), p o ­ n ien d o co m o refe ren cia u n a cita y a su p era d a d e C a m ó n A zn ar2. O tro s autores, m in oritario s, eso sí, se atrev en en clara ig n o ran c ia d e to d a la in fo rm ació n ex tra íd a en las ex cav acio n e s arq u eo ló gi­ cas, a afirm ar q u e d esd e u n p u n to d e v ista artístico la D am a d e E lch e es fa lsa (M o ffitt 1989-90). D o s d iscip lin as sep aradas, p u es, es lo q u e h a d ad o co m o re su ltad o el d esarro llo d el A rte y la A rq u eo lo g ía d u ran te lo s d o s ú ltim o s siglos. D iferen tes p ero ló g icam en te co m plem en tarias. L os n u ev o s avan ces en la arq u e o lo g ía tien d en en la actu alid ad a re sa ltar la im p o rta n cia d el m u n d o 2 ^ S e r ía n l o s a ñ o s l o s q u e s e e n c a r g a r a n d e a ñ a d ir m u c h a f le x i b i l id a d a j o s c o n c e p t o s d e a r q u e o lo g ía , d e s p o j á n d o la d e b u e n a c a n t id a d d e s e c o c i e n t i f i s m o y a ñ a d ie n d o a s u d o m i n i o la m a r a v illa d e la s a r te s s u n t u a r ia s . A c e n t u a n d o e s a d u p lic id a d d e n o r te s e s c o m o s e h a lle g a d o a o b te n e r e l ó p tim o se m b la n te d e lo s m u s e o s a r q u e o ló g ic o s ” (C a m ó n A z n a r e n A lo n s o F er n á n d e z 1 9 9 3 :1 4 1 ). A R T E Y A R Q U E O L O G ÍA : L A L A R G A H IS T O R IA D E U N A S E P A R A C IÓ N 159 id e o ló g ic o y p o r ta n to d e su re p resen tació n , en la q u e las m a n ifestac io n es artísticas sirv en co m o m e d io ideal p ara su estu d io . P ero este n u ev o ace rcam ien to se rea liza d esd e u n p u n to d e p artid a m u y d ife re n te al rein a n te en lo s d o s siglos p asad o s, te n d en te a estu d iar d esd e ó p ticas distin tas el co m p lejo u n iv e rso d e l p asado . B IB L IO G R A F IA A g u ed a , M ., 1989. In tro d u cció n . E n A . R . M en g s [1780 -1] R efle x io n e s so b re la b elleza y g u s to en la p in tu r a : 5 -5 7 . D irecc ió n G en eral d e B ellas A rtes, In stitu to d e C o n serv a ció n y R e s ­ ta u ra ció n d e B ien es C u lturales, y A rch iv o s y C o n sejo G en eral d e C o le g io s O ficiales d e A p areja­ d o res y A rq u itecto s T écn ico s. S erie T ratad os. M adrid . A lm ag ro , M . y G arc ía y B ellid o , A ., 1946. A r s H isp a n ia e I. E d. P lu s U ltra. M adrid . A lo n so F ern án d ez , L ., 1993. M u seolo gía . In tro d u cc ió n a la T e o ría y P r á ctic a d e l M u seo. F u n d am e n to s M aior. Istm o . M adrid . A ran eg u i, C. y P ía, E ., 1981. L a cerá m ica ib érica. E n L a b a ja ép o ca d e la c u ltu r a ibérica: 73116. A so c iació n d e A m ig o s d e la A rq u eo lo g ía. M ad rid . A rce M artín ez, J., 1991. In tro du cció n. E n A. G arcía y B ellid o [1967] V ein ticin co esta m pa s d e la E sp a ñ a a ntigu a. C o le cció n A u stral 181. 5a edició n. E sp asa-C alp e. M ad rid . A rce, J. y O lm os, R. (co ord.), 1991. H isto r io g r a fía d e la A rq u e o lo g ía y d e la H is to ria A n ti­ g u a en E sp a ñ a (sig lo s X V III-X X ). M in isterio d e C u ltu ra. M adrid . A rias A n g lés, E ., 1994. D ep arta m e n to d e H isto ria d el A rte “D ieg o V elá z q u ez ” . C en tro d e E stu d io s H istó rico s. C o n sejo S u p erio r d e In v estig acio n e s C ie n tíficas (C S IC ). C a ri Ju sti V ereinig un g. M itteilun gen: 69 -73 . A y arz ag ü en a S anz, M ., 1994. F ran cisco M aría T u b in o y O liv a (1 83 4 -1 8 8 8 ). R e v ista de A r ­ q u eo lo g ía 156: 42 -5. B alil D iana, A ., 1991. S e b astián B asilio C astellano s. U n arq u eó lo g o esp añ o l en la en cru c ijad a d e d o s m u n d o s. E n J. A rce y R . O lm o s (coords): 57-58. B eltrá n F o rtes, J., 1987. C o m en tario a “L o s p u eb lo s an tig u o s d e l G u a d alq u iv ir y las alfarerías ro m a n a s” d e Jo rg e B on so r. E n J. B o n so r [1902] L o s p u eb lo s an tig u o s d el G u ad alq u iv ir y las al­ farerías ro m an as. R ev is ta d e A rch ivo s, B ib lio teca s y M u seo s. B ia n ch i B and in elli, R ., 1982 [1976], In tro d u cció n a la A rq u e o lo g ía C lá sica co m o H isto ria d e l A r te A n tig u o . S erie A rq u eo lo g ía 45. A k al. M adrid . B o sch G im p era, P., 1915. E l p r o b le m a d e la cerá m ica ibérica. M em o rias d e la C o m isió n d e In v estig acio n es P ale o n to ló g icas y P reh istó ricas 7. C IP P . M adrid . B o sc h G im p era, P ., 1929. E l A r te en E spa ña. G u ía d e la secció n E sp a ñ a P r im itiva . E x p o si­ ció n In tern ac io n a l d e B arcelo n a. B arcelon a. C liss o n A ld am a, J., 1982. J u a n A g u stín C eán -B erm ú dez. E sc rito r y crítico d e B ella s A rtes. In stitu to d e E stu d io s A sturian o s. O viedo. D a n iel, G ., 1987 [1975]. U n sig lo y m ed io d e a rq u e o lo g ía . 2a ed ició n . F C E . M éx ico . F ern án d ez d e A v ilés, A ., 1949. L as p rim eras in v e stig a cio n es d el C erro d e lo s S antos. B oletín d e l S e m in a rio d e A r te y A rq u e o lo g ía d e V a lla d o lid X V : 5 7-7 0. G ó m e z M o re n o y M a rtín e z, M ., 1911. D e A rq u e o lo g ía m o zá ra b e . M adrid . G ó m ez M o ren o , M ., 1925. S o b re el R en a cim ien to e n C astilla. A r c h iv o E sp a ñ o l d e A r te y A r ­ q u e o lo g ía 1: 1-40. M A R G A R IT A D ÍA Z -A N D R E U 160 G u id i, A ., 1988. S to r ia d ella p a le tn o lo g ia . B ib lio te ca U n iv ersale L aterza 2 44 . L aterza. R om a-B ari. L e ó n , P ., 1993. L a C o le cc ió n d e E scu ltu ra C lá sic a en el Museo d e l P ra d o . E n g . F . S c h r o d e r (ed) C a tá lo g o de la escu ltu ra clá sic a d e l M u se o d e l P ra do. V o lu m en I: L o s re tra to s : 1-32. M u ­ seo d el P rado . M ad rid . M arq u és d e L o zo y a, 1940. S in títu lo . A rch ivo E sp a ñ o l d e A rq u e o lo g ía 40: 3-4. M o ffitt, J. F., 19 89-90. A n d ré M alrau x an d th e D am a d e E lch e. R e v u e A n d r é M a lr a u x 21(2)22(1): 7 3-8 7. M o ra, G ., 1993. L a a r q u e o lo g ía clá sica en E sp a ñ a en el sig lo X V III. T esis D o cto ra l no p u ­ b licad a. U n iv ersid ad C o m p lu te n se. M ad rid . P arís, P., 1903. E ssa y s u r VA rt e t l'In d u strie d e V E sp a g n ep rim itiv e . E m e s t L e ro u x . P arís. P eiró , I., 1990. L a d iv u lg ac ió n y la en s eñ an z a d e la H isto ria en e l sig lo p asad o : las p ecu liari­ d ad es d e l ca so esp añ ol. S tu d iu m . G eo gra fía. H isto ria . A rte. F ilosofía: 107 -13 2. P eiró M artín , I. y P as am ar A lzu ría , G ., 1991. L a “v ía es p a ñ o la ” h a cia la p ro fesio n aliza ció n h isto rio g ráfica. S tud ium . G eo gra fía. H isto ria . A rte. F ilo s o fía 3: 135-162. R a m o s F ern án d ez, R ., 1975. L a c iu d a d ro m a n a de Illici. In stitu to d e E stu d io s A lic an tin o s de la D ip u ta ció n d e A lican te. A licante. R e v u e lta T u b in o , M ., 1989. U n aca d ém ic o o lv id ad o ; F ran cisco M aría T u b in o , a lo s cien años d e su m u e rte (1 83 3 -1 8 8 8 ). A c a d e m ia 68: 6 1 -10 1. R ip o ll L ó pez, G ., 1993. H is to ria d e l A rte y A rqu eo lo g ía. E n G. R ip o ll L ó p ez (co ord ) A r q u e o ­ logía, h o y. 89-94. C u ad ern o s d e la U N E D 108. U N E D . M ad rid . R ip o ll i P erelló , E ., 1977. P e re B o s c h G im p era (1 89 1 -1 9 7 4 ). In stitu í d e P re h isto ria i A rq u eo logia. D ip u ta d o P ro v in c ia l d e B arc elo n a. B arcelo na. R o d ríg u e z O liva, P., 1991. M a n u e l R o d ríg u e z d e B erlan g a (1 8 2 5 -1 9 0 9 ); N o tas so b re la v ia y la o b ra d e u n estu d io so an d alu z d e l m u n d o clásico. E n J. A rce y R . O lm o s (co ord s.): 9 1-9 4. R u e d a M u ñ o z d e S an P e d ro , G ., 1989. F ran cisco M aría T u b in (1 8 3 3 -1 8 8 8 ) y la R ev ista de B ellas A rtes (1 86 6 -1 9 6 8 ). E n J. A rce y R . O lm o s (coords.): 59-64. R u iz C ab riada, A ., 1958. B io -b ib lio g ra fía d e l C u erp o d e A r ch ivero s, B ib lio te ca rio s y A r ­ q u eó lo g o s. M adrid . R u iz, A ., 1993. V id a, m u erte y resu rrec ció n d e los ibero s. E n J. B eltrá n y F . G aseó (coords.) L a A n tig ü e d a d co m o a rgu m en to . H isto r io g ra fía d e A rq u e o lo g ía e H is to ria A n tig u a en A n d a lu ­ cía: 1 91-204. Ju n ta d e A n dalu cía. S evilla.